Παλαμάρι, ο προϊστορικός οικισμός της Σκύρου

H ΠPOΪΣTOPIKH OXYPΩMENH ΠOΛH ΣTO ΠAΛAMAPI THΣ ΣKYPOY

Στο τέλος του 2009 ολοκληρώθηκε το Έργο «Έρευνα, Συντήρηση, Διαμόρφωση, Προστασία και Ανάδειξη του Αρχαιολογικού Χώρου Παλαμαρίου Σκύρου» υπό την εποπτεία της Διεπιστημονικής Επιτροπής, η οποία είχε συσταθεί το 1999. Οι εργασίες, οι οποίες άρχισαν το έτος 2000 με χρηματοδότηση εθνικών πόρων και συνεχίστηκαν από το 2001 με συγχρηματοδότηση της E.E. διά του Γ΄ Κ.Π.Σ., εκτελέστηκαν σύμφωνα με το Τεχνικό Δελτίο, το οποίο προέβλεπε τη διαμόρφωση σε οργανωμένο και επισκέψιμο Αρχαιολογικό Χώρο του ανασκαπτομένου από το 1981 στην BA ακτή της νήσου Σκύρου οχυρωμένου Οικισμού της Πρώιμης και της Μέσης Χαλκοκρατίας (3η και 2η χιλιετία π.X.). Το καλοκαίρι του 2010 το ΄Εργο εντάχθηκε στο Ε.Σ.Π.Α. (2007-2013), με στόχο τη συνέχιση και την ολοκλήρωση της συντήρησης και των στερεώσεων της Οχύρωσης και των αρχαίων κτισμάτων του Οικισμού, καθώς επίσης και τη συνέχιση της συντήρησης των κινητών ευρημάτων. Στο πλαίσιο του Ε.Σ.Π.Α. συνεχίζεται η ψηφιοποίηση και η επιστημονική τεκμηρίωση του αρχαίου υλικού, και έχει προγραμματιστεί η έκδοση οδηγού για τον Αρχαιολογικό Χώρο και για την Έκθεση στο Κτήριο Εξυπηρέτησης Επισκεπτών.

O Oικισμός έχει διατηρηθεί σε έκταση 17 πυκνοδομημένων στρεμμάτων, το συνολικό του μέγεθος όμως ήταν σχεδόν διπλάσιο. Κύριο στοιχείο της ανάδειξης αποτελεί η σωζόμενη σε μήκος περί τα 200 μέτρα, λιθόκτιστη σε όλη της την έκταση, Oχύρωση η οποία αποτελείται από το ισχυρό τείχος με τους πεταλόσχημους προμαχώνες και τα προτειχίσματα και ενισχύεται στη μία πλευρά με αμυντική τάφρο. Πρόκειται για ένα μοναδικό, μέχρι στιγμής, σε πληρότητα μορφής και σε διατήρηση δείγμα των οχυρώσεων αυτού του τύπου, οι οποίες διαδόθηκαν στο Αιγαίο από τα μέσα περίπου της 3ης π.X. χιλιετίας, και για τον λόγο αυτόν ο χώρος εντάχθηκε στα Έργα του T.Δ.Π.E.A.E.

H συντήρηση και οι στερεώσεις εκτελούνται με μεθόδους που εξασφαλίζουν την αυθεντικότητα της όψης των μνημείων και την ανθεκτικότητα των τοιχωμάτων τους. Πρόκειται για α) τα αρμολογήματα στο τείχος και στους προμαχώνες, το ύψος των οποίων διατηρείται σε 2 έως και 6 μ. από τη θεμελίωσή τους, και στα μικρά τμήματα του Oικισμού που έχουν ανασκαφεί και στις κάθε είδους λιθόκτιστες κατασκευές των Oικιών, β) την ανάταξη και τη στήριξη των εξωτερικών όψεων τείχους και προμαχώνων, κυρίως στη νότια κατωφερική πλευρά, όπου οι κλίσεις είναι κατά τόπους ισχυρές. Παραλλήλως εκτελούνται εργασίες διαμόρφωσης και στερέωσης των εδαφών εδράσεως, δεδομένου ότι πρόκειται για υπέδαφος με ρηγματώσεις, σε περιοχή η οποία αφ’ ενός βρίσκεται πολύ κοντά στα σεισμικά κέντρα των B. Σποράδων και αφ’ ετέρου υποφέρει ιδιαίτερα από τη θαλάσσια διάβρωση.

Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν για την προστασία και τη διαμόρφωση του Αρχαιολογικού Χώρου και για την υποδοχή και ενημέρωση των επισκεπτών είναι ήπιες και διακριτικές και σχεδιάστηκαν με μέτρο το αλώβητο τοπίο.

Από πλευράς επιστημονικού οφέλους το έργο των τελευταίων 12 χρόνων στο Παλαμάρι υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικό, διότι έφερε στο φως πλήθος νέων στοιχείων που αφορούν στη διάρκεια της ζωής του Oικισμού, στην ακριβέστερη χρονολόγηση των φάσεων, στις σχέσεις και επαφές με άλλες περιοχές και πέραν του αιγαιακού χώρου, στο βαθμό αστικοποίησης και εσωτερικής οργάνωσής του κατά τις περιόδους της πρώιμης και της μέσης Xαλκοκρατίας. Ειδικότερη μνεία πρέπει να γίνει στα επιστημονικά δεδομένα που το έργο αυτό προσθέτει στη γενικότερη έρευνα και μελέτη των προϊστορικών μνημειακών οχυρώσεων.

H τεχνογνωσία που αποκτήθηκε αφορά στις εμπειρίες και μεθόδους συντήρησης και στερέωσης στο πλαίσιο της διαμόρφωσης και ανάδειξης ενός προϊστορικού αρχαιολογικού χώρου, όπου το είδος και τα υλικά κατασκευής των κτισμάτων έχουν ιδιομορφίες και η ορθή αντιμετώπισή των σχετικών θεμάτων δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες.

ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΙΣΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κατά τις Α΄ και Β΄ φάσεις του Έργου (2000-2009), των οποίων Φυσικό Αντικείμενο ήταν αφ’ ενός η έρευνα, η ανάδειξη και η προστασία των αρχαιολογικών καταλοίπων και αφ’ ετέρου η μετατροπή του Χώρου των Ανασκαφών σε οργανωμένο και επισκέψιμο Αρχαιολογικό Χώρο (εικ. 1), εκτελέσθηκαν οι εξής εργασίες:

Αποκαλύφθηκε και αναδείχθηκε η μνημειακή Οχύρωση στο σύνολό της, σε μήκος 170 μέτρων, πλάτος που κυμαίνεται από 1-2,80 μ. και ύψος από 1 έως και 3 μ., με εργασίες αποχωμάτωσης, αποκάλυψης, καθαρισμού, στερέωσης και συντήρησης των τειχών, των προτειχισμάτων και των προμαχώνων. Παράλληλα έγιναν εργασίες συντήρησης, επεξεργασίας, ταξινόμησης και ψηφιοποίησης των αρχαιολογικών ευρημάτων (εικ. 2).

Στερεώθηκαν και συντηρήθηκαν τμήματα των κτισμάτων και των πρανών των παλαιοτέρων ανασκαφών.

Κατασκευάστηκε ισχυρή περίφραξη από υλικό ανθεκτικό στις δύσκολες συνθήκες της περιοχής (παράκτια θέση στο ΒΑ άκρο της Σκύρου). Χρησιμοποιήθηκαν πάσσαλοι, πλέγμα και σύνδεσμοι από ανοξείδωτο χάλυβα συγκεκριμένων προδιαγραφών.

Κατασκευάστηκαν αγωγοί απορροής όμβριων υδάτων.

Δημιουργήθηκαν Πορείες Επισκεπτών με τις αντίστοιχες Στάσεις ενημέρωσης. Οι πορείες είναι κατασκευασμένες με οπλισμένο σκυρόδεμα και επικαλύπτονται με κονίαμα που απομιμείται την απόχρωση του εδάφους, ώστε να είναι όσο το δυνατόν πιο εναρμονισμένες με το περιβάλλον (εικ. 3). Ανάμεσα σε ανεσκαμμένα ή μερικώς ανεσκαμμένα τμήματα του οικισμού, οι πορείες επισκεπτών κατασκευάστηκαν από ξυλεία αντοχής (μπακιράι).

Ανεγέρθηκε Kτήριο Ενημερώσεως και Εξυπηρετήσεως Επισκεπτών 140 τ.μ., με υπόγεια αποθήκη (εικ. 4). Το κτήριο θεμελιώθηκε σε ένα φυσικό κοίλωμα στα δυτικά του οικισμού, ώστε να μην ενοχλεί αισθητικά και να μην ανταγωνίζεται το μνημείο.

Εξοπλίστηκε το ανεγερθέν κατά την Α΄ Φάση Kτήριο Επισκεπτών για την οργάνωση χώρου Έκθεσης Εποπτικού υλικού, με σκοπό την αρχαιολογική και ιστορική ενημέρωση των επισκεπτών, με μακέτες, αναπαραστάσεις, απεικονίσεις και κείμενα (εικ. 5).

Συντηρήθηκε και ταξινομήθηκε μεγάλο μέρος του αρχαιολογικού υλικού των κινητών ευρημάτων, με φωτογραφική, σχεδιαστική και ηλεκτρονική τεκμηρίωση, και έγινε η προμήθεια και η εγκατάσταση των αναγκαίων για την ψηφιοποίηση του υλικού αυτού συσκευών.

Στερεώθηκαν και ενισχύθηκαν οι θεμελιώσεις και τα πρανή, λόγω του κατωφερικού εδάφους της νότιας πλευράς, και έγιναν διαμορφώσεις στο χώρο ιδιαίτερα πέριξ του Κτηρίου Επισκεπτών.

Έγινε λεπτομερής αεροφωτογράφιση σε ετήσια βάση με μικρό αερόστατο, ώστε να είναι ορατή η εξέλιξη του Έργου.

Πραγματοποιήθηκαν γεωλογικές έρευνες που οδήγησαν σε συμπεράσματα για την παλαιομορφολογία και παλαιογεωγραφία της περιοχής.

Έγιναν υδρογεωλογικές έρευνες και διανοίχτηκαν γεωτρήσεις για την υδροδότηση του Χώρου.

Αγοράσθηκε μικρό λεωφορείο δεκαεννέα (19) θέσεων για τη μεταφορά του προσωπικού.

ΣΤΑΔΙΟ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Σήμερα, συνεχίζεται το έργο της συντήρησης τόσο της οχύρωσης, όσο και των κτισμάτων του οικισμού. Καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους συνεχίζεται το αρμολόγημα του Τείχους και των τοίχων, και παράλληλα η συντήρηση αφ’ ενός του Χώρου, με συνεχείς καθαρισμούς και αποψιλώσεις, και αφ’ ετέρου του Κτηρίου Επισκεπτών, με βαφές και μικροεπισκευές. Γίνονται επίσης συμπληρωματικές εργασίες κατασκευής μικρών αγωγών ομβρίων υδάτων.

Παράλληλα συνεχίζεται κανονικά η ψηφιοποίηση και επιστημονική τεκμηρίωση του αρχαιολογικού υλικού και η προετοιμασία εκδόσεων.

Κανονικά συνεχίζεται και η συντήρηση των κινητών ευρημάτων της ανασκαφής.

ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ Ε.Σ.Π.Α.

Το καλοκαίρι του 2010 το Έργο εντάχθηκε στο Ε.Σ.Π.Α. (2007-2013), με προϋπολογισμό 850.000,00 €. Στο πλαίσιο αυτό προγραμματίζονται οι εξής εργασίες:

Συνέχιση και ολοκλήρωση της συντήρησης των αποκαλυφθέντων αρχαίων με αρμολόγημα των αρχαίων τοίχων και στερεώσεις των πρανών, όπου κρίνεται απαραίτητο.

Προστασία από τη διάβρωση των δαπέδων των ανεσκαμμένων κτισμάτων με επίστρωση με αδρανή υλικά (χαλίκι).

Συμπληρωματική κατασκευή αγωγών ομβρίων υδάτων, όπου κρίνεται απαραίτητο.

Συμπλήρωση των διαδρομών επίσκεψης με κατασκευή μιας επιπλέον στη ΒΔ. Οχύρωση και πύκνωση των ενημερωτικών πινακίδων κατά μήκος των διαδρομών.

Διάλυση του ελαφρόδομου εργοταξιακού στεγάστρου (λόγω φθοράς) και αντικατάστασή του με δύο μικρούς προκατασκευασμένους οικίσκους.

Διαμόρφωση της εισόδου του Αρχαιολογικού Χώρου.

Συνέχιση της συντήρησης των κινητών ευρημάτων.

Έκδοση ενημερωτικού οδηγού Αρχαιολογικού Χώρου και Εκθέσεως στο Κτήριο Επισκεπτών.

Ψηφιοποίηση και επιστημονική τεκμηρίωση του αρχαιολογικού υλικού.

Μικρές ανασκαφικές επεμβάσεις σε ορισμένα σημεία για διευκρίνιση επιστημονικών ερωτημάτων στην Οχύρωση.

ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑ

Από το 2000, που το Έργο εντάχθηκε στο Γ΄ Κ.Π.Σ., αποκτήθηκε τεχνογνωσία που αφορά στις εμπειρίες και μεθόδους συντήρησης και στερέωσης στο πλαίσιο της διαμόρφωσης και ανάδειξης ενός προϊστορικού αρχαιολογικού χώρου, όπου το είδος και τα υλικά κατασκευής των κτισμάτων έχουν ιδιομορφίες και η ορθή αντιμετώπισή των σχετικών θεμάτων δημιουργεί ιδιαίτερες δυσκολίες.

Ένας μεγάλος αριθμός εργατοτεχνιτών, ως επί το πλείστον νεαρής ηλικίας, εκπαιδεύτηκε και ειδικεύτηκε σε σύνθετα αρχαιολογικά έργα με τη μέθοδο της αυτεπιστασίας. Με την πάροδο των χρόνων το προσωπικό εξειδικεύτηκε τόσο στην ανασκαφική διαδικασία και πρακτική, όσο και στη συντήρηση των μνημείων (στερεώσεις, αρμολογήματα, ανατάξεις τοίχων), ώστε πλέον να υπάρχει μεγάλη διαθεσιμότητα εξειδικευμένων τεχνιτών αρχαιολογικών εργασιών, που θα μπορούσε να καλύψει οποιαδήποτε περισσότερο ή λιγότερο εξειδικευμένη δραστηριότητα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στο νησί. Το ίδιο προσωπικό εκπαιδεύτηκε και στις πάσης φύσεως εργασίες για την προστασία και ανάδειξη του Οικισμού, όπως η κατασκευή αγωγών ομβρίων υδάτων, των διαδρομών των επισκεπτών και της υποδομής για τις στάσεις ενημέρωσης επισκεπτών.

Μεγάλη εμπειρία αποκτήθηκε στην κατασκευή μικρών αποστραγγιστικών έργων για τα όμβρια ύδατα. Με τη συνεχή παρατήρηση της ροής και της συγκέντρωσης των υδάτων, κατασκευάστηκαν μικρά έργα ανάσχεσης και αγωγοί συλλογής και εκτροπής των ομβρίων εκτός των ανεσκαμμένων μνημείων και με τρόπο, ώστε να αποφεύγεται η αποσάθρωση του εδάφους.

Στον τομέα της συντήρησης του μνημείου, λόγω της ιδιομορφίας και ιδιαιτερότητας της κατασκευής, απευθείας επάνω στην επιφάνεια του εδάφους χωρίς θεμελίωση, με κατασκευή από απλούς ακατέργαστους ή ημικατεργασμένους λίθους και συνδετικό κονίαμα από πηλό, προέκυψε από νωρίς η ανάγκη στερέωσης, καθώς μάλιστα το μνημείο διατηρείται σε ύψος που κυμαίνεται από 0,5 έως και 3 μέτρα. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε, όπως καθορίστηκε από την Επιτροπή του Έργου, προέβλεπε την απομάκρυνση όσο το δυνατόν περισσότερου από το σαθρό αρχαίο υποτυπώδες συνδετικό κονίαμα και την αντικατάστασή του με μίγμα που προέκυψε έπειτα από συνεχείς δοκιμές τόσο στο πεδίο, κάτω από δυσμενείς καιρικές συνθήκες, όσο και με τεστ αντοχής υλικών στο Ε.Μ.Π.*

Κατά τη διάρκεια του Έργου, ο χώρος συνδέθηκε με το δίκτυο ηλεκτροδότησης του νησιού και υδροδοτήθηκε με δύο γεωτρήσεις, που απέδωσαν νερό σε ποσότητα και ποιότητα, ικανές για όλες τις εργασίες στο Χώρο.

Στα πλαίσια του Γ΄ Κ.Π.Σ. ανεγέρθηκε ισόγειο Κτήριο Εξυπηρέτησης Επισκεπτών 140 τ.μ. Στον εσωτερικό χώρο έχει στηθεί η ενημερωτική έκθεση με εκτενή κείμενα, φωτογραφίες και μακέτες (εικ. 4). Στο υπόγειο του κτηρίου διατηρείται μεγάλη αποθήκη και εργαστήριο για το πλύσιμο και τη συντήρηση των ευρημάτων.

Στο Χώρο, από την αρχή του Έργου, κατασκευάστηκε ελαφρόδομο στέγαστρο για την αποθήκευση των αδρανών υλικών συντήρησης και του βαρέως εξοπλισμού. Είναι σε εξέλιξη η διάλυση και αντικατάστασή του, λόγω εκτεταμένης διάβρωσης, από δύο τυποποιημένους προκατασκευασμένους οικίσκους.

Στα πλαίσια των ανασκαφικών εργασιών αποκρυσταλλώθηκε και επιβεβαιώθηκε η στρωματογραφική και χρονολογική ακολουθία του οικισμού μέσα στην 3η π.Χ. χιλιετία και στα μισά της 2ης. Τέσσερις φάσεις του οικισμού επιβεβαιώθηκαν μέσα στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως και τη Μέση Εποχή: Η φάση Παλαμάρι Ι (στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΙΙ), η φάση Παλαμάρι ΙΙ (στη μετάβαση από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΙΙ στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΙΙΙ, η αρχή της οποίας σηματοδοτείται από την οικοδόμηση της οχύρωσης), η φάση Παλαμάρι ΙΙΙ (στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΙΙΙ), και η φάση Παλαμάρι ΙV (στη Μέση Εποχή του Χαλκού) (εικ. 6). Σε όλες τις φάσεις του οικισμού παρατηρούνται συνεχείς αλλαγές στο πολεοδομικό του σύστημα. Τα συμπεράσματα από τις ανασκαφές εσωτερικώς της Νότιας Οχύρωσης ανακοινώθηκαν στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Η Πρώιμη εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο», Αθήνα 2008.

* Στη σύνθεση του μίγματος που χρησιμοποιείται για τα αρμολογήματα καταλήξαμε ύστερα από πολλές δοκιμές στις αναλογίες των υλικών και στο χρωματισμό. Αποτελείται από 27 μέρη άμμου θαλάσσης, 3 άμμου σπαστήρος, 3 μαύρου τσιμέντου και 4 λευκού, 6 ώχρας, 6 όμπρας και νερού αναλόγως προς την υγρασία της άμμου. Κατασκευάζεται πάντοτε σε μικρή ποσότητα, για να μη στεγνώνει πριν από τη χρήση. Το ίδιο μίγμα χρησιμοποιείται και στις στερεώσεις επιφανειών επιχώσεων, με 6 μέρη λευκού τσιμέντου αντί 4, όταν οι επιφάνειες είναι οριζόντιες. Όταν είναι κάθετες, η αναλογία του λευκού παραμένει στα 4 μέρη, προστίθενται όμως και 4 μέρη ασβέστη. Οι υποστηλώσεις τοιχωμάτων τα οποία πατούν σε επιχώσεις, όπως π.χ. στη βόρεια πλευρά του προμαχώνος Γ, γίνονται με την τμηματική αφαίρεση της όψης της επιχώσεως σε πάχος 0,10 μ. και την κατασκευή στη θέση της λιθόκτιστου τοιχαρίου, επιχρισμένου με τσιμέντο, η κορυφή του οποίου διαχωρίζεται από τους υποστηριζόμενους αρχαίους λίθους με φύλλο μολύβδου. Η επιφάνεια του τοιχαρίου επαλείφεται με παχύ στρώμα από το μίγμα των αρμολογημάτων με προσθήκη λιθαρίων από το παρακείμενο έδαφος, για να αποκτηθεί ο επιθυμητός χρωματισμός. Με τον τρόπο αυτόν η αρχαία επίχωση διατηρείται ακέραιη πίσω από το τοιχάριο (εικ. 7-9). Σε περιπτώσεις των περιορισμένης εκτάσεως προεξοχών τοιχωμάτων, χρησιμοποιούνται για την υποστήριξή τους συναρμολογούμενα κινητά στοιχεία ανοξείδωτου χάλυβος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Παρλαμά, Λ. 1984. Η Σκύρος στην Εποχή του Χαλκού. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα.

Theochari, M. D – Parlama, L. 1986. Palamari. An EBA Settlement at Skyros. Στο R. Hägg – D. Konsola (επιμ.), Early Helladic Architecture and Urbanisation (SIMA LXXVI). Göteborg, 51-55.

Παρλαμά, Λ. 1990. Νεώτερα στοιχεία από την ανασκαφή του προϊστορικού οικισμού στο Παλαμάρι της Σκύρου, Ανασκαφή 1985-1986. Ίδρυμα Ν. Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Διαλέξεις 1986-1989. Αθήνα, 125-134.

Παρλαμά, Λ. 1992. Προϊστορική Σκύρος. Αρχαιολογία 42 (Μάρτιος 1992), 20-23.

Παρλαμά, Λ. 1992. Οι Προϊστορικές εγκαταστάσεις της Σκύρου. Στο Διεθνές Συνέδριο για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη. Αθήνα 1992.

Θεοχάρη, Μ. Δ. – Παρλαμά, Λ. – Χατζηπούλιου, Ε. 1993. Κεραμεική της ΠΧΙΙΙ από το Παλαμάρι της Σκύρου. Στο J. Zerner – P. Zerner – J. Winder (eds.), Wace and Blegen. Pottery as Evidence for Trade in the Aegean Bronze Age 1939-1989. Amsterdam, 187-183.

Παρλαμά, Λ. 1994. Το τέλος της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο Παλαμάρι της Σκύρου, Σχέσεις και προβλήματα χρονολογήσεως. Αθήνα: ΑΔ 42, 1987, Α, 1-7.

Παρλαμά, Λ. – Θεοχάρη, Μ. Δ. 1997. Παλαμάρι Σκύρου. Η οχυρωμένη πόλη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Στο Χρ. Ντούμας- V. La Rosa (επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα 22-25 Απριλίου 1996. Αθήνα: Scuola Archeologica Italiana di Atene – Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, 344-356.

Χατζηπούλιου, Ε. 1997. Εξειδικευμένες δραστηριότητες στο Παλαμάρι της Σκύρου στο τέλος της Τρίτης Χιλιετίας. Στο Χρ. Ντούμας- V. La Rosa (επιμ.), Η Πολιόχνη και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Βόρειο Αιγαίο, Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα 22-25 Απριλίου 1996. Αθήνα: Scuola Archeologica Italiana di Atene – Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, 357-361.

Παρλαμά, Λ. 1999. Σκύρος Cycladum et Sporadum Extima. Στο Ν. Σταμπολίδης (επιμ.), Φως Κυκλαδικόν, Μνήμη Ν. Ζαφειροπούλου. Αθήνα, 44-53.

Παρλαμά, Λ. 2003. Το Παλαμάρι της Σκύρου και οι οχυρώσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου στη μνήμη Δ. Ρ. Θεοχάρη, 1998. Θεσσαλονίκη, 281-288.

Παυλόπουλος, Κ. 2004. Γεωμορφολογική Εξέλιξη του Όρμου Παλαμαρίου κατά το Ανώτερο Ολόκαινο, στο ΔΕΓΕ. Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου. Θεσσαλονίκη, 1044-1053.

Παρλαμά, Λ. 2006. Το έργο της Επιτροπής Έρευνας, Προστασίας και Ανάδειξης του Προϊστορικού Οικισμού στο Παλαμάρι της Σκύρου. Στον τόμο Το Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης, Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων, ΥΠ.ΠΟ. Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. Αθήνα, 305-315.

Παρλαμά, Λ. 2007. Παλαμάρι Σκύρου. Παρατηρήσεις στην εξέλιξη του οικισμού κατά την 3η π. Χ. χιλιετία και προβλήματα αστικοποίησης. Στον τιμητικό τόμο για τον καθ. Β. Λαμπρινουδάκη, Αμύμονα Έργα. Αθήνα, 25-48.

Παρλαμά, Λ. 2009. Παλαμάρι Σκύρου. Η ανασκαφή της οχύρωσης, 2000-2007. Στον τιμητικό τόμο για τον Ι. Τουράτσογλου, Κερμάτια Φιλίας. Αθήνα, 227-241.

Pavlopoulos, K. et al. 2009. Paleoenvironmental evolution and prehistoric human environment, in the embayment of Palamari (Skyros Island, Greece) during Middle-Late Holocene. Quaternary International, doi: 10.1016/j.quaint.2009.08.015.

Παρλαμά, Λ. – Θεοχάρη, Μ. – Μπονάτσος, Στ. – Ρωμάνου, Χρ. – Μάνος, Ι., 2010. Παλαμάρι Σκύρου: Η πόλη της Μέσης Χαλκοκρατίας. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, MESOHELLADIKA. Η ηπειρωτική Ελλάδα στη Μέση εποχή του Χαλκού, Αθήνα 8-12 Μαρτίου 2006, 281-289.

Έχουν κατατεθεί και είναι στο στάδιο της εκτύπωσης των Τόμων:

Παρλαμά, Λ. – Θεοχάρη, Μ. (υπό έκδοση). Παλαμάρι Σκύρου: Σχετική και απόλυτη χρονολόγηση των φάσεων της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο: Νέα Δεδομένα, Αθήνα 11-14 Απριλίου 2008.

Μπονάτσος, Στ. – Ρωμάνου Χρ. (υπό έκδοση). Παλαμάρι Σκύρου: Η στρωματογραφική ακολουθία του οικισμού στην περιοχή της νότιας οχύρωσης. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο: Νέα Δεδομένα, Αθήνα 11-14 Απριλίου 2008.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Διεύθυνση: Διοσκούρων 6, 105 55, Αθήνα

Τηλέφωνο: 210-3223261

Φαξ: 210-3221829

ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΚΑΙ ΩΡΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Ο Αρχαιολογικός Χώρος απέχει 10 χλμ. από τη Χώρα Σκύρου, είναι εύκολα προσβάσιμος μέσω αμαξιτού δρόμου, είναι επισκέψιμος τις εργάσιμες ημέρες και ώρες, διαθέτει διαδρομές επισκεπτών με ενημερωτικές στάσεις και Κτήριο Εξυπηρέτησης Επισκεπτών, εντός του οποίου λειτουργεί ενημερωτική έκθεση με κείμενα, φωτογραφίες και μακέτες (εικ. 4-5). Τα ευρήματα της ανασκαφής του Παλαμαρίου εκτίθενται σε αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Σκύρου στη Χώρα Σκύρου.